BILÝARDYŇ TARYHY
01 Ноябрь 2013 г., 16:12

Bilýardyň oýun hökmünde ýüze çykmaklygynyň wagty şu güne çenli belli däl. Şu güne  çenli bilýard hem küşt ýaly irki wagtda ýüze çykandygy, onuň watanynyň Aziýadygy belli. Şeýle hem onuň watany Hytaý ýa-da Hindistan diýlip çäk ediýärler. Adamzadyň ilkinji oýlap tapan oýunlary şar we top bilen baglanşykly diýlip uly ynam bilen aýdyp bileris. Ilkinji Aziýa bilýarlary Ýewropa ýurtlaryna Angliýda we Fransiýada ýüze çykdy. Häzirki zaman bilýardyň esasynda düzülýän oýunlar ýewropalylara has irräk aýandy.

Bilýard oýnunyň ady barada pikirler dürlidir. Iňlis taryhçysy Jon Bilk bilýardyň ady ilkibaşda “Ball - yerd” diýlip atlandyrylypdyr diýip belläp geçýär. Ýagny “ball” – top  we “yerd” – taýak. Beýleki  taryhçylaryň  “Bilýard”  sözüniň  fransuz  “Bille” ýagny  “Şar”  diýmek  we  “billart” – “Taýak”  sözünden  gelip  çykýandygyny  aňladýarlar.

Bilýard oýnunyň ýüze çykmaklygy barada Ýewropada iki hilli çaklamalar bar. Birinji  çaklamanyň tarapdarlary delil edip Mariýa Stýuartyň arhitertor Glazgo ýazan hatyny görkezýärler. Ol  hat Mariýa jeza bermeli güni 1958-nji ýylyň 17-nji fewralynda  ýazalypdyr. Tagtdan juda düşen, Angliýanyň tagtyna öz islegini bilderen Şatland şa – aýaly hatynda öz bilýard stoluny başga ýere geçirmekligini haýyş edip ýazypdyr. Ol  bilýard diýip şol oýun üçin niýetlenen stol atlandyrylypdyr.

Ikinji çaklamanyň tarapdarlary fransuzlar. Olar başga delil görkezýärler. Ýagny Fransiýanyň şasy Lýudowik ХI (şalyk eden döwri: 1461 - 1483 ý.ý.), öz öýünde bilýard stoluny goýupdyr.

Beýleki awtorlar şa Karl IХ (1560 - 1574) şalyk eden döwründe ýaşan Genrih  Delinýeniň bilýardyň ýüze çykmagyna sebäp boldy diýýärler. Taryhçynyň aýtmagyna  görä onuň özi bilýard oýunyň jan köýýeri bolupdyr. Ilkinji bilýard stoluň esasy göni we  typanjak bolmandyr, kiý - taýýajyklary hem bolsa örän uly bolupdyr, şonuň üçin hem  olar bilen şarlary urmak örän kyn bolupdyr. Umuman aýdylanda, gadymy döwürde  bilýard  oýny  ýönekeý  oýun hasaplanypdyr.

ХVI asyryň soňunda ХVII asyryň başynda bilýard stoly gowulanyp gönlenip başlanýar. Stoluň gyrasynda ýerleşýän şaryň gaçýan ýeri ýörite tor bilen dikilýär. Ýöne bular ýaly  lyzalaryň sany barha azylypdyr. Stoluň gyralaryny ýüňden soňra bolsa kauçukdan hem  edilipdir. Bu şaryň  has hem batly urulmagy üçin  neýetlenýär.

Stoluň umumy gurlyşy barada aýdylanda soňky döwürlerde stoluň 8 sany luzasy  bolsada ýeterlik hasaplanypdyr. Wagtyň geçmegi bilen bilýard stoly has kämilleşýär. Ýuwaş – ýuwaşdan çekiç taýýagyň ýerine kiý taýýagy ulanylyp başlaýar. Kiý taýýagynyň ulanylmagy we bilýard stolunyň kämilleşmegi bilen bu oýuna gyzyklanýanlaryň sany barha artýar. Meselem, ХVII asyryň ortalarynda britanlylyryň orta we ýokary gatlaklary bu oýuny oýnap başladylar, her bir uly ýa-da kiçi şäherlerde bilýardy erkekler bilen deň derejede aýallar hem oýnaýardy.

Bilýard stoluň  eýeleri  ilki başda  kilar  bilen  oýnamagyna  garşy  bolupdyrlar,  sebäbi  stola  zyýan  ýetýär  diýlip  pikir  edilipdir. Ýöne  gorkuly zat  bolmandyr,   stola  hiç – hili  zyýan  ýetmändir.  Bilýardy  gowy  oýnap  bilýän  ussatlaryň  sany  köpelipdir,  bu  oýny  uly  höwes  bilen  synlamaga  gelýänleriň  sany  gün – günden  köpelipdir.

Bilýard stoluň kämilleşmegine onuň şekiliniň üýtgemegi hem sebäp bolupdyr. Ilkinji stol dörtburç, soňra bolsa 6, 8 burç, tegelek hem bolupdyr. Netijede stol dörtburçlygyna galypdyr. Şeýle hem, stoluň uzynlygy onuň ininden iki esse uly bolmagy diýlip ykrar edilýär. Bilýard stolunyň uzynlygy hem üýtgeýär. Tejribede görlüşi ýaly, uly bilýard stollary özünde köp amatlyklary jemleýär we uly gyzyklanma döredýär.