Dünýä ykdysady çökgünligi döwründe Türkmenistanyň ykdysady kuwwatyna syn
16 Декабрь 2013 г., 16:10

Dünýä ýüzi, esasanam ykdysady taýdan kuwwatly ýurtlar 2008-njy ýylyň başyndan bäri ykdysadsy krizisi başdan geçirýärler, elbetde, bu günki adamzadyň ösen aňýetiniň uly ykdysady çökgünlikden baş alyp çykjakdygyna şübhe etmese bolar.  Eýýäm dünýäniň ösen döwletleriniň ykdysady görkezjileri uly ykdysady çökgünliligi ýakyn ýyllarda ýeňjekdigine uly umut döredýär.

Dünýä ýüzi ykdysadsy çökgünlilik ýagdaýyndaka Türkmenistanyň ykdysady kuwwaty näderejede bolduka?! Dünýäniň ykdysady çökgünliligi  halkyň durmuşyna nähili täsir etdikä?! Şu sowallara jogap gözlemek köpler üçin gyzykly bolsa gerek.

Ilki bilen  dünýä ýüzi ykdysady çökgünlilik ýagdaýyndaka, Türkmenistan, Özbegistan, Gazagystan Hytaý gaz geçirijisini açdy. Bu gaz geçirijiden Türkmenistan ýakyn wagtda 60 mlrd kub metr gazy Hytaýa akdyrar. Mundan daşgary Türkmenistan -Eýran goşmaça ikinji gaz geçirijisi guruldy.  Şeýlelikde Türkmenistanyň  Eýrana hem 30 mlrd kub metr gaz akdyrmaga kuwwaty bar. Häzir Türkmenistan –Owganystan, Päkistan, Hindistan gaz geçirijisini gurmak üçin bu ýurtlar bilen hökümetimiz çynlakaý gepleşik alyp barýar.  Ol ýurtlar bilen  bu gaz geçirijini gurmak üçin birnäçe möhüm hökümetara  ylalaşyklara gol çekildi. Şonuň üçin agzalan gaz geçirijiniň hem ýakyn ýyllarda guruljakdygyna indi şübheleriň uly bölegi aýrylan bolsa gerek.

Türkmenistanyň Kaspi deňziniň üsti bilen Ýewropa gaz geçirmek üçinem  degişli döwletler bilen uly gepleşikleri alyp barýandygy köplere mälim. Elbetde, Türkmenistan hökümeti garaşsyzlyk ýyllarymyzda ykdysady, syýasy tarapdan uly tejribe toplady.  Islendik bir meselede howlukmaçlyga ýol bermän, gepleşikleri, ylalaşmalar bilen çözgüde gelmegiň tarapynda çykyş edýär.

Indi Türkmenistan  gaz satmak boýunça Orsyete baglanyp oturan ýurt däldigini dünýä ýüzüne ykrar etdirdi. Türkmenistanyň gaz satmak boýunça esasy partnýory Hytaý bolup durýar. Bu günki Türkmenistanyň nebit-gaz känine  ummasyz baý ýurtdugy , nebit-gaz baýlygy boýunça dünýäde dördünji orunda durýandygy belli hakykatdyr.  Türkmenistanyň ummasyz gaz känine eýedigi Beýik Britaniýanyň abraýly     kompaniýasy tarapyndan hem barlanyp, dünýä ýüzüne açyk äşgär edildi.  Şonuň üçin Türkmenistan ýakyn ýyllarda dürli ýurtlara geçirilen turba geçirijileriň üsti bilen 200 mlrd kub metr gazy eksport eder.

Ýene bir bellemeli ýagdaý, Türkmenistan Owganystana ýardam bermekde hem nusgalyk işi edýär.  Häzir Türkmenistan Owganystana elýeter bahadan elektrik energiýasyny, suwuklandyrylan gazy berýär, türkmen hökümeti Owganystan halkyna birnäçe gezek her sapar müňlerçe tonna azyk kömegini berdi.  Soňky bäş ylyň dowamynda Türkmenistanyň ýardamy bilen Owganystanyň türkmenler ýaşaýan etraplarynda mekdep guruldy.  Arzan bahadan Owganystana beren energiýasyndan toplanan bergisiniň bir bölegini hem Türkmenistan geçipdi. Garaz, Türkmenistan kynçylyk çekýän goňşy ýurdymyza hem uly ýardam edýär.

Türkmenistan diňe nebit-gazdan gelýän girdejä baglanyp oturmazlyk üçin hem uly ykdysady tagallany edýär. Mysal üçin, soňky bäş yylda ýurdumyzda senagat, oba hojalyk pudagynyň duýarlyk derejede ösýändigini aýtmak gerek. Ýurdumyzda tekstil, gurluşyk desgalaryny öndürýän zawodlar yzygider gurlup, olar  önüm berip başladsy. Mysal üçin, diňe soňky iki ýylda Balkan hem Lebap welaýatynda sement zawody gurlup ulanmaga berildi.

Türkmenistanda syýahatçylyk pudagy hem güýçli depginler bilen ösýär.  Awazada alnyp barylýan düýpli gurluşyklar hem munuň aýdyň şaýadydyr.

Häzir Türkmenistan uly gurluşyklar ýurdy. Indi türkmen gurluşykçylarymyz hem  ýurtda uly gurluşyklary etmäge tejribe toplap başladylar. Türkmenistanda berlen resmi maglumata görä, häzir ýurdumyzda alnyp barylýan 42 mlrd amerikan dollaryna barabar gurluşyklaryň 13 millard amerikan dollara barabar gurluşyk işleri ýerli türkmen gurluşykçylarymyz tarapyndan ýerine ýetirilýär hem olaryň paýy gitdigiçe  artýar.  Indi oba-şäherçeleri ösdürmek boýunça kabul edilen döwlet meýilnamasyna laýyklykda oba ýerlerinde hem mekdepdir-keselhana, ýaşaýyş jaýydyr- zerur binalaryň gurluşygy uly depgin bilen alnyp barylýar.  Şu günki gün Türkmenistanyň iň uzakdaky obalarynda hem haýsydyr bir gurluşyk binasy gurulmaýan oba ýokdur.  Oba ýerlerinde edilýän gurluşyklar oba adamlary üçin goşmaça iş orny-da boldy.

Oba hojalygynda artdyryp ýazmalaryň öňi doly alnypdyr. Iň esasy zat oba hojalygynda daýhana girdeji alar ýaly şert döredildi. Şonuň üçin Türkmenistan ýyl-ýyldan pagta-bugdaýdan alýan hasylyny artdyrýar. Oba hojalygynda öndürilýän çig maly gaýtadan işleýän zawod-fabrikleriň sany hem gitdigiçe köpelýär.

Garaz, dünýäniň ykdysady çökgünliligi Türkmenistana düýpli täsirini ýetirmedi. Elbetde, dünýäniň ykdysady çökgünliligi zamanynda 2008-2010-nji ýyllarda käbir oba hojalyk önümleriniň, hatda, nebit-gazyň hem bahasy belli bir derejede aşaklady,  Türkmenistanyň eksport edýän çig malynyň bahasynyň belli bir derejede peselmegi býužetimize gelýän puluň möçberini belli bir derejede azaltdy, Emma bu ýagdaýlar döwlet býužetimiz düzülende hem kabul edilende doly hasaba alnypdyr. Ýöne  ýurdumyzda eksport edilýän pagtanyň, nebit-gazyň beýleki önümleriň öndürilişiniň artdyrylmagy bahalaryň  aşaklamagynyň üstüni doly örtdi. Munuňam üstesine ykdysady çökgünlik zamanynda Türkmenistanyň rurluşygy üçin ulanylýan, import edýän gurluşyk harytlaryn yň bahasy hem belli bir derejede arzanlady, bu bolsa Türkmenistan üçin peýdaly boldy. 

Şonuň üçin ýylda döwlet derejesinde gözöňünde tutulan möçberde aýlyk-günlükler, pensiýa-posobiýe, kömek pullary  köpeldildi.  Döwlet tarapyndan halka berilýän kömekler çäklendirilmedi. Gaýtam , tehnikasy bolan adamlara bellenen möçberde ýangyjy mugt bermek düzgüni girizildi. Mahlasy, Bu döwürde  halkymyzyň ykdysady hem sosiýal ýagdaýy peselmedi. Bu bolsa Türkmenistanyň ykdysady taýdan barha kuwwatlanýan döwletdigini subut edýär.

Döwletmyrat Ýazkulyýew,
Milli golýazmalar institutynyň uly ylmy işgäri.